Υπερκατανάλωση και διατροφή

• Tο κριτήριο για την υπερκατανάλωση είναι η σύγκριση των πόρων που απαιτούνται για την παραγωγή των προϊόντων που καταλήγουν στην κατανάλωση με τους πόρους που είναι διαθέσιμοι στον πλανήτη, και οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς να θέτουν σε κίνδυνο την ποιότητα του περιβάλλοντος και την αναπαραγωγική ικανότητα του πλανήτη
• Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι όχι μόνον η υπερκατανάλωση είναι αναμφισβήτητη, αλλά, επίσης, ότι είναι μεγάλων διαστάσεων. Με την ίδια λογική μπορούμε να πούμε ότι ένα άτομο υπερκαταναλίσκει όταν οι δαπάνες του για κατανάλωση υπερβαίνουν το εισόδημά του.
• Σε μια συζήτηση για την υπερκατανάλωση αγαθών και πόρων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σύνθεση της κατανάλωσης, και ειδικά το μέρος που αφορά στην διατροφή μας.
• Οι διατροφικές επιλογές των ανθρώπων έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην κατάσταση του περιβάλλοντος.
• Παρατηρούνται μεγάλες διαφορές στη χρήση πόρων μεταξύ των διαφόρων ειδών διατροφής και συνεπώς μπορεί να υπάρξει σχετικά μεγάλη μείωση στην χρήση πόρων με κατάλληλες αλλαγές στη διατροφή.
• Η γνώση της σχέσης υπερκατανάλωσης πόρων και διατροφής βοηθά τα άτομα να αποκτήσουν περισσότερες επιλογές δράσης για την βιωσιμότητα του πλανήτη, να κάνουν πιο συνειδητές επιλογές, και να μειώσουν την υπερκατανάλωση πόρων χωρίς να μειώσουν ουσιαστικά το επίπεδο διαβίωσής τους.

Για τους οικονομολόγους η λέξη υπερκατανάλωση δεν έχει έννοια. Κάθε άτομο με βάση το εισόδημά του, τις ανάγκες του, και τις προτιμήσεις του αποφασίζει ποια προϊόντα θα αγοράσει και σε ποια ποσότητα. Το άτομο είναι ο μόνος κριτής των αναγκών του και των προτιμήσεών του και είναι ελεύθερο να αποφασίσει για το πώς θα διαθέσει το εισόδημά του και την περιουσία του, εφ’ όσον οι πράξεις του είναι μέσα στα πλαίσια των νόμων. Κατά συνέπεια, κανείς δεν μπορεί να κρίνει αν κάποιο άτομο καταναλίσκει περισσότερο ή λιγότερο – δεν υπάρχει υπερκατανάλωση ή υποκατανάλωση.

Υπάρχουν ορισμένα προϊόντα τα οποία καταναλίσκονται χωρίς οι καταναλωτές να αποφασίζουν, άμεσα και φανερά, για την αγορά τους, όπως συνήθως γίνεται με τα περισσότερα καταναλωτικά προϊόντα. Παραδείγματος χάριν, τα δημοτικά πάρκα, οι δημόσιοι δρόμοι, η προστασία που μας παρέχει η αστυνομία και η εθνική άμυνα κ.ά. είναι προϊόντα και υπηρεσίες που χρησιμοποιούν οι καταναλωτές, αλλά δεν τα αγοράζουν στην ανοικτή αγορά. Η παραγωγή και προμήθεια αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών είναι αποτέλεσμα πολιτικών διαδικασιών στις οποίες συμμετέχει το άτομο με την ψήφο του και εμμέσως με τους φόρους που καταβάλλει για την παραγωγή τους. Αν μία χώρα διπλασιάσει τις ένοπλες δυνάμεις επειδή κρίνει ότι αυξάνονται οι κίνδυνοι που την απειλούν, ποιος μπορεί να πει ότι υπερκαταναλίσκει εθνική άμυνα; Κάποιο άτομο της κοινωνίας αυτής μπορεί να έχει διαφορετική γνώμη από τους υπόλοιπους πολίτες, αλλά στις πολιτικές αποφάσεις σημασία έχει η πλειοψηφία.

Αν πράγματι οι οικονομολόγοι έχουν δίκιο, υπό ποίαν έννοια μπορούμε να υποστηρίζουμε ότι υπάρχει υπερκατανάλωση; Όταν χρησιμοποιούμε τις προθέσεις υπέρ ή υπό, συνήθως εννοούμε ότι κάτι γίνεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο, αντίστοιχα, βαθμό από αυτόν που θεωρούμε σωστό ή κανονικό ή συνηθισμένο. Το κριτήριο επί τη βάσει του οποίου κρίνουμε αν κάτι συμβαίνει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό εξαρτάται από το θέμα που εξετάζεται. Για την περίπτωση της παγκόσμιας κατανάλωσης το κριτήριο είναι η σύγκριση των πόρων που απαιτούνται για την παραγωγή των προϊόντων που καταλήγουν στην κατανάλωση με τους πόρους που είναι διαθέσιμοι στον πλανήτη, και οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς να θέτουν σε κίνδυνο την ποιότητα του περιβάλλοντος και την αναπαραγωγική ικανότητα του πλανήτη. Ένα μέτρο για την ζήτηση των πόρων που απαιτούνται είναι το οικολογικό αποτύπωμα και ένα μέτρο για την διαθεσιμότητα των πόρων του πλανήτη είναι η βιο-ικανότητα. Από τα διαθέσιμα στοιχεία  γνωρίζουμε ότι το οικολογικό αποτύπωμα είναι μεγαλύτερο από την βιο-ικανότητα κατά τα τελευταία πενήντα, περίπου, χρόνια. Κατά το 2016, το πιο πρόσφατο έτος για το οποίο υπάρχουν στοιχεία, το οικολογικό αποτύπωμα είναι πάνω από 50% μεγαλύτερο από την βιο-ικανότητα. Άρα, το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι όχι μόνον η υπερκατανάλωση είναι αναμφισβήτητη, αλλά, επίσης, ότι είναι μεγάλων διαστάσεων. Με την ίδια λογική μπορούμε να πούμε ότι ένα άτομο υπερκαταναλίσκει όταν οι δαπάνες του για κατανάλωση υπερβαίνουν το εισόδημά του.

Ο αναγνώστης μπορεί να αναρωτηθεί σχετικά με τις συνέπειες της υπερκατανάλωσης, δηλαδή πού εμφανίζεται το έλλειμμα που δημιουργεί; Η απάντηση μπορεί να δοθεί με τα εξής παραδείγματα. Υποθέστε ότι ένα δάσος με χίλια δένδρα, στην φυσική του κατάσταση, αυξάνεται κατά 50 δένδρα κάθε χρόνο. Οι κάτοικοι της περιοχής χρειάζονται ξυλεία για την κατασκευή κατοικιών, επίπλων, εργαλείων, κ.τ.λ., την οποία προμηθεύονται με την κοπή δένδρων από το δάσος αυτό. Αν η κοπή των δένδρων είναι μεγαλύτερη από 50 δένδρα κάθε χρόνο, έστω 60, το δάσος θα αρχίσει να συρρικνώνεται. Η υπερβολική κοπή δένδρων που είναι 10 δένδρα σε κάθε χρονική περίοδο, είναι μια μορφή υπερκατανάλωσης ξυλείας, και το έλλειμμα που δημιουργεί βρίσκεται στην μείωση του αριθμού των δένδρων του δάσους. Κάτι ανάλογο θα συμβεί αν οι ψαράδες σε μια λίμνη βγάζουν από το νερό κάθε ημέρα περισσότερα ψάρια απ’ όσα γεννιούνται με συνέπεια η αλίευση να μειώσει τον πληθυσμό των ψαριών. Το έλλειμμα που δημιουργεί η υπερκατανάλωση ψαριών φαίνεται στην μείωση του πληθυσμού τους. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το άτομο που υπερκαταναλίσκει διότι δημιουργεί χρέη. Βέβαια, η υπερβολική άντληση και η μείωση των αποθεμάτων δεν είναι το μοναδικό πρόβλημα. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα του πλανήτη είναι συνέπειες της παραγωγικής διαδικασίας για την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών σε υπερβολικό βαθμό.

Το οικολογικό έλλειμα στο οποίο βρισκόμαστε δείχνει ότι η συνολική κατανάλωση των ανθρώπων είναι μεγάλη σε σχέση με τους διαθέσιμους πόρους του πλανήτη. Το οικολογικό αποτύπωμα δεν εξετάζει το περιεχόμενο του «καλαθιού του νοικοκυριού», δηλαδή την σύνθεση των προϊόντων που καταλίσκει το νοικοκυριό, αλλά μόνο την δαπάνη πόρων που απαιτούνται για να παραχθούν τα προϊόντα που καταναλώνονται. Όμως, σε μια συζήτηση για την υπερκατανάλωση αγαθών και πόρων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σύνθεση της κατανάλωσης, και ειδικά το μέρος που αφορά στην διατροφή μας.

Η διατροφή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο πλαίσιο της συζήτησης για την υπερκατανάλωση για τέσσερις λόγους.

Πρώτον, οι διατροφικές επιλογές των ανθρώπων έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην κατάσταση του περιβάλλοντος. Η κατάσταση του εδάφους, των ωκεανών, και του γλυκού νερού, η κατάσταση του αέρα, η βιοποικιλότητα, ο ρυθμός εμφάνισης νέων ζωονόσων, καθώς και η κλιματική αλλαγή επηρεά­ζονται σημαντικά από την διατροφή των ανθρώπων. Συνεπώς, η διατροφή είναι ένας παράγοντας του οποίου η τροποποίηση έχει σημαντικά αποτελέσματα και συνεπώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο στα χέρια ενός ατόμου ή οργανισμού που επιθυμεί να δράσει για την βελτίωση της κατάστασης του περιβάλλοντος.

Δεύτερον, κάθε τύπος διατροφής απαιτεί δαπάνη πόρων. Όμως υπάρχει ένα ευρύ φάσμα τύπων διατροφής, που ο κάθε ένας έχει διαφορετική επίπτωση στο περιβάλλον. Μεταξύ των «ακραίων» τύπων διατροφής παρατηρούνται μεγάλες διαφορές στη χρήση πόρων και συνεπώς μπορεί να υπάρξει σχετικά μεγάλη μείωση στην χρήση πόρων με κατάλληλες αλλαγές στη διατροφή. Η διατροφή που συστηματικά φαίνεται να είναι η πιο οικονομική σε πόρους είναι η αμιγώς φυτοφαγική διατροφή.

Τρίτον, η αλλαγή στη σύνθεση των προϊόντων διατροφής είναι σχετικά εύκολη συγκρινόμενη με την αλλαγή στην κατανάλωση ή αγορά άλλων προϊόντων. Η επιλογή π.χ. αυτοκινήτου ή οικιακών συσκευών είναι απόφαση που λαμβάνεται πολύ πιο σπάνια απ’ ό,τι των προϊόντων διατροφής και δεν είναι εύκολα αναστρέψιμη αν εμφανιστεί καλύτερη επιλογή. Αν, για παράδειγμα, αγοράσει κανείς σήμερα το αυτοκίνητο με τις χαμηλότερες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, και αύριο κυκλοφορή­σει ένα αυτοκίνητο με καλύτερες επιδόσεις, δεν είναι εύκολο να αχρηστεύσει αυτό που έχει για να αγοράσει το νέο. Πέραν του ότι αυτό θα σημαίνει σημαντική επιβάρυνση του οικογενειακού προϋπολογισμού, μπορεί να δημιουργεί περισσότερα προβλή­ματα από όσα λύνει, διότι όχι μόνο η χρήση αλλά και η παραγωγή του αυτοκινήτου απαιτεί πόρους και παράγει εκπομπές αερίων. Συνεπώς η γρήγορη ανανέωση του αυτοκινήτου δεν επιτρέπει να πάρουμε τα οφέλη των χαμηλότερων εκπομπών από την χρήση του. Αντιθέτως, στα ζητήματα διατροφικών επιλογών η δυσκολία αυτή δεν υπάρχει.

Τέταρτον, η διατροφή σχετίζεται άμεσα με τις ασθένειες της ευμάρειας (καρδιοαγγειακά νοσήματα, διαβήτη τύπου ΙΙ, νεφροπάθειες, καρκίνους, κ.ά.) η αντιμετώπιση των οποίων είναι συνήθως συνεχής και μακροχρόνια και επιβαρύνει σημαντικά τους προϋπολογισμούς νοικοκυριών και κρατών. Η εξοικονόμηση χρημάτων λόγω της μείωσης αυτών των ασθενειών μπορεί να επιτρέψει την αντιμετώπιση άλλων πιεστικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα (π.χ. την χρηματοδότηση έρευνας για άλλες ασθένειες ή την παροχή βοήθειας σε λιγότερο ευνοημένες ομάδες ανθρώπων).

Εν συνόψει, η διατροφή αποτελεί αιτία υπερκατανάλωσης πόρων και δημιουργεί πολλές αρνητικές εξωτερικές επιδράσεις στο περιβάλλον και στα οικονομικά των κρατών οι οποίες δεν είναι ακόμα γνωστές στο ευρύ κοινό. Η γνώση αυτών των θεμάτων βοηθά τα άτομα να αποκτήσουν περισσότερες επιλογές δράσης για την βιωσιμότητα του πλανήτη, να κάνουν πιο συνειδητές επιλογές, και να μειώσουν την υπερκατανάλωση πόρων χωρίς να μειώσουν ουσιαστικά το επίπεδο διαβίωσής τους.

© Θεόδωρος Λιανός, Αναστασία Ψειρίδου & Vegan Times 18-11-2020

The Podcast | Υπερκατανάλωση και διατροφή

Είσαι ακουστικός τύπος; Άκου τα podcasts παρακάτω.