Βιοποικιλότητα. Ένας αόρατος, αλλά ακριβός φυσικός πόρος

Τί είναι η βιοποικιλότητα;

Η ποικιλία ατόμων του ιδίου είδους (γενετική βιοποικιλότητα), η ποικιλία ειδών, και η ποικιλία διαφορετικών οικοσυστημάτων αποκαλείται βιολογική ποικιλότητα ή βιο-ποικιλότητα. Η βιοποικιλότητα εκφράζεται σε τρία επίπεδα: γονίδια, είδη, οικοσυστήματα.

Η γενετική βιοποικιλότητα εξασφαλίζει έναν πλούτο γενετικού υλικού ώστε το είδος να μην εξαφανιστεί εάν υπάρξει κάποια απειλή, π.χ. μία ασθένεια.

Η ποικιλία ειδών εξασφαλίζει ότι αν εξαφανιστεί ή μειωθεί ο πληθυσμός ενός είδους, δεν θα καταρρεύσει όλο το τοπικό οικοσύστημα. Ένα πλούσιο οικοσύστημα εξασφαλίζει προστασία αν, για παράδειγμα, μία ασθένεια ή ένας χημικός ρύπος εξαλείψει ένα ολόκληρο είδος, διότι τότε τα ζώα που τρέφονται με αυτό το είδος, θα μπορέσουν να βρουν εναλλακτικές πηγές τροφής.

Τέλος, η ποικιλία των διαφορετικών ειδών και οικοσυστημάτων εξασφαλίζει την ανθεκτικότητα των οικοσυστημάτων ως σύνολο και την συνέχιση της ζωής στον πλανήτη.

Η βιοποικιλότητα είναι μεγαλύτερη στις πιο θερμές περιοχές του πλανήτη, καθώς η ζέστη ευνοεί την ανάπτυξη των φυτικών και ζωικών οργανισμών.

Γιατί είναι σημαντική η βιοποικιλότητα;

Η βιοποικιλότητα είναι σημαντική διότι τα οικοσυστήματα παράγουν υπηρεσίες που χρησιμεύουν (και) στον άνθρωπο. Όσο μεγαλύτερη η βιοποικιλότητα τόσο καλύτερες οι υπηρεσίες που λαμβάνουμε από τη φύση. Εκτός από τα προφανή, ότι προσφέρουν τροφή, νερό, ξυλεία, κ.λπ., τα οικοσυστήματα προσφέρουν γενετικό υλικό για νέα φάρμακα, αλλά και προστατεύουν τον πλανήτη (και τον άνθρωπο) από τις αρνητικές επιδράσεις της οικονομικής δραστηριότητας του ανθρώπου.

Για παράδειγμα, ένα πλούσιο σε βιοποικιλότητα χώμα απορροφά περισσότερο άνθρακα από την ατμόσφαιρα, φιλτράρει πιο αποτελεσματικά τους ρύπους από το νερό της βροχής που καταλήγει στις υπόγειες αποθήκες νερού, και περιέχει περισσότερους μικροοργανισμούς από τους οποίους μπορούμε να δημιουργήσουμε νέα φάρμακα. Όπως και ένα οικοσύστημα της στεριάς, ένα θαλάσσιο οικοσύστημα με μεγάλη βιοποικιλότητα αποθηκεύει περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα, δημιουργεί περισσότερο οξυγόνο, κ.λπ.

Η βιοποικιλότητα σήμερα

Η βιοποικιλότητα που υπάρχει αυτήν την στιγμή είναι αποτέλεσμα δισεκατομμυρίων ετών εξέλιξης.

Η βιοποικιλότητα μειώνεται με ταχύ ρυθμό εξ αιτίας της συνεχούς γεωγραφικής επέκτασης του ανθρώπινου είδους και της συνολικής ανθρώπινης δραστηριότητας. Εκτιμάται ότι υπάρχουν περίπου οκτώ εκατομμύρια ειδών στον πλανήτη και ότι ένα εκατομμύριο από αυτά απειλούνται με εξαφάνιση. Τα τελευταία 50 χρόνια έχει εξαφανιστεί το 68% των σπονδυλωτών ειδών του πλανήτη. Περισσότερα από 500.000 είδη, από τα 5,9 εκ. ειδών της ξηράς, δεν έχουν πλέον αρκετό ζωτικό για να συνεχίσουν να υπάρχουν. Γενικά, μεταξύ εκείνων των ειδών φυτών και ζώων (σπονδυλωτών και ασπόνδυλων) που έχουν μελετηθεί αρκετά, το 25% απειλείται με εξαφάνιση (IPBES, 2019; UN, 2019).

Μία αρνητική πλευρά της ανθρώπινης παρέμβασης στη φύση είναι η αυξανόμενη πιθανότητα μετάδοσης νέων ζωονόσων στον άνθρωπο. Υπολογίζεται ότι τα τρία τέταρτα των νέων μεταδοτικών ασθενειών προέρχεται από μη ανθρώπινα ζώα (UNEP, 2020, p. 2020; UNEP & International Livestock Research Institute, 2020, p. 2020). Αυτό έχει μια απλή εξήγηση: Όσο ο άνθρωπος επεκτείνεται μέσα στον ζωτικό χώρο άλλων ζώων, τόσο πιο εύκολο είναι να μεταφερθούν νόσοι άγριων ζώων στον άνθρωπο. Με άλλα λόγια, παθογόνοι μικροοργανισμοί που υπό κανονικές συνθήκες θα ζούσαν μόνο σε άγρια ζώα, πλέον έχουν την ευκαιρία να μεταφερθούν σε ανθρώπους. Οι ιοί που προκαλούν στους ανθρώπους τις ασθένειες Ebola, AIDS, Zika, SARS, MERS, και COVID-19 αποτελούν τέτοια παραδείγματα (INRAE, 2020). Άλλες ιογενείς ασθένειες, όπως η γρίπη των πτηνών και η γρίπη των χοίρων, είναι επίσης αποτέλεσμα της εγγύτητας των ανθρώπων με ζώα που ο άνθρωπος εκτρέφει, τα οποία ζουν και πεθαίνουν με πολύ γρήγορους ρυθμούς και σε αφύσικη εγγύτητα μεταξύ τους, κάτι που ευνοεί την γρήγορη δημιουργία μεταλλάξεων.

Γενικά, η επέκταση του ανθρώπου τόσο γεωγραφικά όσο και πληθυσμιακά είναι εις βάρος της βιοποικιλότητας και η μείωση της βιοποικιλότητας φαίνεται να ευνοεί την μετάδοση νέων και υφιστάμενων παθογόνων οργανισμών στον άνθρωπο (Gibb et al., 2020; Tollefson, 2020; Vidal, 2020).

Πηγή εικόνας: mkjr | Unsplash

Από τί απειλείται η βιοποικιλότητα;

Το ανθρώπινο είδος (homo sapiens) αποτελεί μόνο ένα από τα οκτώ εκατομμύρια ειδών του πλανήτη· παρόλα αυτά φαίνεται να αποτελεί την μεγαλύτερη απειλή στην βιοποικιλότητα, τόσο με την αύξηση του πληθυσμού του όσο και με τον τρόπο ζωής του (McKee et al., 2004).

Απειλή #1: Το μέγεθος του ανθρώπινου πληθυσμού

Ο πληθυσμός των ανθρώπων έχει αυξηθεί υπερβολικά, από 10 εκατομμύρια άτομα το 10.000 π.Χ. σε 7,9 δισεκατομμύρια σήμερα (Φεβρουάριος 2022). Παράλληλα έχει επεκταθεί πολύ ο φυσικός χώρος που καταλαμβάνουν οι άνθρωποι. Ο “φυσικός” αυτός χώρος περιέχει τόσο τους χώρους διαμονής μας, όσο και τους χώρους που χρειαζόμαστε για την παραγωγή της τροφής μας, για να μετακινηθούμε και, γενικά, για να ζήσουμε “καλά”. Στους χώρους που απαιτούνται για να “ζήσουμε καλά” ανήκουν όλες οι εκτάσεις που άλλοτε ήταν φυσικές και τώρα τις έχουμε μετατρέψει σε πόλεις, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, βοσκοτόπια, και εκτάσεις διαφόρων άλλων χρήσεων (αεροδρόμια, γήπεδα, στρατώνες κ.τ.λ.).

Με λίγα λόγια, υπάρχουν πλέον τόσο μικροί θύλακες “φύσης” χωρίς ανθρώπινη παρουσία με αποτέλεσμα τα άλλα είδη να δυσκολεύονται να μετακινηθούν, να αναπαραχθούν, να βρουν τροφή, και εν τέλει να επιβιώσουν.

Η επέκταση του ανθρώπινου είδους είναι τόσο μεγάλη που οι άνθρωποι και τα εκτρεφόμενα ζώα του αποτελεί πλέον το 96% της συνολικής βιομάζας των θηλαστικών της ξηράς ενώ 10.000 χρόνια πριν η βιομάζα των ανθρώπων ήταν το 1% και των άγριων ζώων το 99%. Είναι τόσο μεγάλη η επίδραση του ανθρώπου στους πληθυσμούς των άλλων ζώων που από το 1970 έχει μειωθεί ο πληθυσμός των σπονδυλωτών ζώων κατά 68% (WWF International, 2020).

Απειλή #2: Η ρύπανση

Μια άλλη απειλή προς την βιοποικιλότητα είναι η ρύπανση. Ο τρόπος ζωής των ανθρώπων δημιουργεί πληθώρα βιοχημικών ρύπων, βαρέων μετάλλων, κ.λπ. που καταλήγουν στο περιβάλλον, το οποίο αποτελεί τον “οίκο” όλων των ειδών. Πολλοί ρύποι αυξάνουν τις ασθένειες ή και μειώνουν την γονιμότητα των ειδών με αποτέλεσμα τη μείωση της γενετικής ποικιλίας εντός ενός είδους ή και την ολοσχερή του εξαφάνιση.

Στην ρύπανση που δημιουργεί ο άνθρωπος συγκαταλέγεται και η ρύπανση από λιπάσματα, φυτοφάρμακα, ήχους, φώτα, σόναρ.

Απειλή #3: Η κλιματική αλλαγή

Η κλιματική αλλαγή (που είναι και αυτή ανθρωπογενής) επίσης επηρεάζει αρνητικά την βιοποικιλότητα. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή (πλημμύρες, πυρκαϊές, ξηρασία) θέτουν σε δοκιμασία τους πληθυσμούς των ειδών, τα είδη, και ολόκληρα οικοσυστήματα.

Τέλος, η ανθρώπινη δραστηριότητα εισάγει συστηματικά “ξένα” (μη αυτόχθονα) είδη ζώων και οργανισμών σε οικοσυστήματα. Τα ξένα είδη συνήθως διαταράσσουν την ισορροπία των οικοσυστημάτων και εν τέλει μπορεί να εκτοπίζουν για πάντα άλλα είδη από το οικοσύστημα.

Είναι αρκετά αυτά που κάνουμε για την προστασία της;

Τα Ηνωμένη Έθνη κήρυξαν την δεκαετία 2011-2020 δεκαετία για την προστασία της βιοποικιλότητας. Τον Οκτώβριο του 2010, στην Ιαπωνία, δημιούργησαν ένα σύνολο 20 στόχων που θα έπρεπε να επιτευχθούν μέχρι το 2020 (Aichi Biodiversity Targets). Στον απολογισμό, που έγινε στην Συνάντηση Κορυφής για την Βιοποικιλότητα της 30/9/2020, ανακοινώθηκε ότι κανένας από αυτούς τους στόχους δεν επετεύχθη.

Από ό,τι φαίνεται, ο άνθρωπος, ένα από τα 8 εκατομμύρια είδη του πλανήτη, έχει κηρύξει έναν παράξενο “πόλεμο εναντίον της φύσης” (με τα λόγια του Γεν. Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Antonio Guterres) (Binnie, 2019).

Είναι σίγουρο ότι, αφού ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την φύση, και συνεπώς δεν έχει κανέναν λόγο να κηρύξει πόλεμο με αυτήν, διότι ουσιαστικά είναι σαν να πολεμά εναντίον του εαυτού του.

© Θεόδωρος Λιανός, Αναστασία Ψειρίδου & Vegan Times 02-02-2022