Είναι βίγκαν το συνθετικό (καλλιεργημένο) κρέας;
Το συνθετικό ή καλλιεργημένο κρέας, που προέρχεται από κύτταρα πραγματικών ζώων, συζητείται όλο και περισσότερο, ως ένας τρόπος να διασφαλιστεί τροφή για ανθρώπους που όμως να μην βλάπτει τα άλλα ζώα αλλά και για να ξεπεραστούν τα τεράστια περιβαλλοντικά προβλήματα της κτηνοτροφίας. Είναι όμως βίγκαν;
Τί είναι το συνθετικό κρέας;
Είναι κρέας που δημιουργείται στο εργαστήριο. Χρησιμοποιούνται κύτταρα από πραγματικά (μη ανθρώπινα) ζώα σαν “μαγιά” τα οποία πολλαπλασιάζονται καταναλώνοντας θρεπτικά συστατικά που τους παρέχονται.
Από το 2000 έως σήμερα έχουν αναπτυχθεί διάφορα είδη κρέατος: από γουρούνια, αγελάδες, κότες, διαφόρων ειδών ψάρια, αλλά και από πιο εξωτικά ζώα – και συνεχώς αναπτύσσονται άλλα: γάλα, εντόσθια, ακόμα και σκέτο λίπος.
Το καλλιεργημένο κρέας (cultured meat) το συναντούμε με πολλά ονόματα:
• κρέας εργαστηρίου (lab meat)
• κρέας από κύτταρα (cell meat)
• καθαρό κρέας (clean meat)
• υγιεινό κρέας (healthy meat)
• κρέας χωρίς σφαγή (slaughter-free meat)
• συνθετικό κρέας (synthetic meat)
• τεχνητό κρέας (artificial meat)
• εναλλακτικό κρέας/λίπος/ψάρι (alt-meat, alt-fat, alt-seafood)
Είναι βίγκαν το καλλιεργημένο κρέας;
Όχι, δεν είναι βίγκαν επειδή προέρχεται από ζώα. Τόσο απλά.
Τα ζώα δεν είναι εργαλεία για να ικανοποιούνται οι ανθρώπινες ανάγκες και, δεδομένου αυτού, το κρέας, το γάλα, το δέρμα, ή οποιοδήποτε προϊόν προέρχεται από αυτά δεν μπορεί να ανήκει μέσα στο σύνολο των καταναλωτικών επιλογών μας αν θέλουμε να λέμε ότι σεβόμαστε τα ζώα. Όπως δεν θα μπορέσουμε να δούμε χρηστική αξία στο δέρμα ενός ανθρώπου για να το κάνουμε ζώνη ή πορτατίφ, έτσι δεν μπορούμε να δούμε χρηστική αξία σε οποιοδήποτε προϊόν προέρχεται από ζώα. (Και όχι, δεν ζούμε σε ένα απομονωμένο νησί χωρίς τροφή όπου απειλείται η επιβίωσή μας.)
Τα ζώα δεν υπάρχουν για τις δικές μας ανάγκες
Για να δημιουργηθεί το καλλιεργημένο κρέας απαιτούνται κύτταρα από μη ανθρώπινα ζώα.
Αν τα κύτταρα προέρχονταν από ανθρώπους που έχουν συναινέσει στην αφαίρεσή τους, τότε δεν θα υπήρχε ηθικό πρόβλημα. Όμως, όπως ένα μη ανθρώπινο ζώο δεν μπορεί και δεν έχει συναινέσει στο να του “πάρουμε” το γάλα του, ή τη ζωή του, έτσι δεν έχει συναινέσει στο να του πάρουμε κύτταρά του. Φυσικά, αν αυτό γινόταν για το καλό του ζώου θα είχαμε κάποια δικαιολογία ‒ όμως εδώ δεν έχουμε δικαιολογία, επειδή η βίαιη αυτή πράξη γίνεται για να κάνουμε κάτι που δεν εξυπηρετεί το συγκεκριμένο ζώο αλλά τους ανθρώπους (εξυπηρετεί τη συνήθεια, την άνεση, τη γεύση, τη διασκέδασή μας).
Έτσι, το βασικό ηθικό πρόβλημα με το συνθετικό κρέας είναι ότι στηρίζεται στην αντίληψη (και την διαιωνίζει) ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε άλλα ζώα για τις δικές μας ανάγκες, ακόμα και όταν δεν κινδυνεύει η ζωή μας.
Το αν το ζώο πονάει κατά τη λήψη των κυττάρων ή αν πεθαίνει κατά τη λήψη ή μετά, δεν έχει σημασία από ηθικής απόψεως. Ακόμα και αν δεν πονάει, ακόμα και αν πεθάνει από φυσικό θάνατο, και πάλι η λήψη κυττάρων αποτελεί μια αυθαίρετη και βίαιη πράξη προς ένα ζώο. Επίσης, ας μην ξεχνάμε ότι τα ζώα που χρησιμοποιούνται ως “δότες” έχουν έρθει στον κόσμο με βίαιες πράξεις και θανατώνονται όποτε βολεύει τους ανθρώπους.
Αυτό που μας κάνει να βρίσκουμε αποδεκτή την αφαίρεση κυττάρων από άλλα ζώα είναι ότι θεωρούμε ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε “ανώτερα” όντα και έχουμε το δικαίωμα να χρησιμοποιούμε “κατώτερα” όντα (τα άλλα ζώα) για να ικανοποιήσουμε τους δικούς μας σκοπούς.
Αλλά αν θεωρούμε ότι νοιαζόμαστε για τα ζώα, τότε δεν είναι ηθικά σωστό να τα χρησιμοποιούμε για τους δικούς μας σκοπούς. Τόσο απλά.
Κάθε ζωή έχει αξία, ακόμα και αν θυσιάζοντας μία μπορούν να σωθούν πολλές
Ένα επιχείρημα όσων προωθούν το συνθετικό κρέας είναι ότι με αυτό θα θυσιαστούν λίγα ζώα για να “σωθούν” πολλά. Το επιχείρημα αυτό είναι προβληματικό από πολλές απόψεις.
Πρώτον, το επιχείρημα υποθέτει ότι έχουμε το δικαίωμα να “θυσιάζουμε”. Στις παρακάτω ερωτήσεις τα θύματα είναι άτομα που δεν έχουν τη δυνατότητα να συναινέσουν.
• Είναι ηθικά σωστό να θυσιάσουμε ένα βρέφος προκειμένου να σώσουμε πολλά βρέφη;
• Είναι ηθικά σωστό να θυσιάσουμε έναν άνθρωπο που βρίσκεται σε κατάσταση προχωρημένης άνοιας προκειμένου να σώσουμε πολλούς ανθρώπους;
Η απάντηση είναι εύκολη – η ανθρωπότητα έχει αποφασίσει ότι δεν είναι σωστό και γι’ αυτό δεν θυσιάζουμε ανθρώπους για να πάρουμε με τη βία τα όργανα ή τα κύτταρά τους προκειμένου να σώσουμε πολλούς.
Δεύτερον, το επιχείρημα υποθέτει ότι ο στόχος της ανθρωπότητας είναι η παραγωγή κρέατος, γάλακτος, κ.λπ. Όμως το κρέας (όπως και το γάλα, κ.λπ.), δεν είναι απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Επιλέγουμε να το καταναλώσουμε αντί να καταναλώσουμε φυτικά τρόφιμα.
Συνεπώς, το να ισχυρίζεται κανείς ότι το καλλιεργημένο κρέας είναι καλό επειδή θα “μειώσει” τα ζώα που θυσιάζονται προκειμένου να τραφούν οι άνθρωποι είναι παρόμοιο με το να ισχυρίζεται ότι ένας άνθρωπος είναι καλός επειδή μειώνει τα παιδιά που κακοποιεί. Υπάρχει κάποιος άνθρωπος που θα έβρισκε καλοσύνη στην ακόλουθη δημόσια δήλωση;
• Στη δουλειά μου κακοποιούσα 100 βρέφη τον χρόνο αλλά τώρα κακοποιώ μόνο ένα.
Είμαστε σίγουροι ότι κανείς δεν θα θεωρούσε ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος ή επιχείρηση έχει βελτιωθεί, ούτε φυσικά θα του έπλεκε εγκώμιο για την συνεισφορά του στην κοινωνία.
Σαφώς σε επίπεδο στατιστικών στοιχείων η μείωση των κακοποιημένων βρεφών αποτελεί βελτίωση. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο στόχος της ανθρωπότητας δεν παραμένει ο μηδενισμός των κακοποιημένων βρεφών. Θα λέγαμε λοιπόν ότι πρέπει η κακοποίηση βρεφών να σταματήσει 100%. Αυτό επειδή αντιλαμβανόμαστε ότι η εξάλειψη της κακοποίησης των βρεφών είναι θέμα αρχής και όχι ποσότητας.
Όμως, την τελευταία 10ετία έχουμε αρχίσει να πλέκουμε το εγκώμιο στις επιχειρήσεις που καλλιεργούν κρέας επειδή “σώζουν” ζώα. Αυτό συμβαίνει επειδή θεωρούμε ότι το κρέας είναι τροφή.
Βλέπουμε το κρέας σαν τροφή επειδή θεωρούμε ότι η ζωή των ζώων αξίζει λιγότερο από όσο η ευχαρίστησή μας
Και μόνο η ιδέα του να φτιάξουμε “κρέας” σηματοδοτεί ότι το κρέας είναι κάτι επιθυμητό, κάτι που αποτελεί ένα πρότυπο το οποίο πρέπει να ακολουθήσουμε.
Αν η ανθρωπότητα ήθελε να φερθεί στα ζώα με ευγένεια και δικαιοσύνη, το κρέας όχι μόνο θα έπρεπε να βγει από το πιάτο μας αλλά και από το λεξικό μας. Εν έτει 2023 η ανθρωπότητα δεν έχει καταφέρει να αγκαλιάσει την αρχή της μη βίας και να σεβαστεί κάθε ζώο, και αυτό είναι κάτι που θα γραφεί στις μαύρες σελίδες της ιστορίας του ανθρωπίνου γένους. Γιατί;
Επειδή θεωρούμε πως η ανθρώπινη ευχαρίστηση, η βολή, η γεύση, και η συνήθεια έχουν μεγαλύτερη αξία από τη ζωή ενός μη ανθρώπινου ζώου. Όσο και αν λέμε ότι θέλουμε ειρήνη στον κόσμο, όσο και αν λέμε ότι θέλουμε να σεβόμαστε τα ζώα, οι πράξεις μας όσον αφορά στα ζώα αποτελούν έναν ανελέητο και άνισο πόλεμο. Έναν πόλεμο που έχει 3 τρισεκατομμύρια θύματα ετησίως. Για σύγκριση, ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος είχε συνολικά 85 εκατομμύρια θύματα. Η ανθρωπότητα δημιουργεί 8 δισεκατομμύρια θύματα ημερησίως.
Για ποιον λόγο κάνουμε αυτόν τον πόλεμο;
Επειδή μας αρέσει η γεύση του κρέατος, του γάλακτος, των αυγών, κ.λπ. Η απόλαυση νικά την επιθυμία μας να ζήσουμε μια ενάρετη ζωή, μια ζωή συντονισμένη με τις εσωτερικές μας αξίες.
Και όσο νομίζουμε ότι δεν μπορούμε να στερηθούμε αυτή τη γεύση γινόμαστε η δυνητική αγορά των επιχειρήσεων που φτιάχνουν καλλιεργημένο κρέας. Πρότυπο για αυτά αποτελεί ένα “τρόφιμο” (το κρέας) με διατροφική αξία τόση που “καλό είναι να το μειώσουμε” ή “να το καταναλώνουμε με μέτρο”, σύμφωνα με τις επίσημες διατροφικές οδηγίες των κρατών, και που δεν εντάσσεται καν στα υγιεινά τρόφιμα σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Επίσης, υπάρχει και άλλη μία διάσταση που είναι ενδιαφέρουσα. Η αποδοχή του καλλιεργημένου κρέατος προωθεί και ενισχύει τις ήδη υπάρχουσες διακρίσεις ανάμεσα στα είδη των μη ανθρώπινων ζώων. Θα δεχόμασταν το καλλιεργημένο κρέας ως λύση αν αντί για τα συνήθη θύματα (αγελάδες, γουρούνια, κότες, κ.λπ.) στην θέση τους έμπαιναν ζώα όπως γάτες και σκύλοι;
Η Δήμητρα Πανίδου, εκπαιδευτικός και vegan, εξηγεί: “Αν επικροτούμε το εργαστηριακό κρέας τότε διαιωνίζουμε και μάλιστα επικροτούμε κιόλας την ίδια αντίληψη ότι δηλαδή κάποια ζώα είναι κατώτερα από κάποια άλλα περισσότερο προνομιούχα ζώα. Εφόσον υπάρχει ήδη υγιεινός και βιώσιμος τρόπος σίτισης για το ανθρώπινο είδος, η χρήση και η εργαλειοποίηση μη ανθρώπινων ατόμων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, για εργαστηριακό κρέας δεν είναι ηθικά δικαιολογήσιμη απέναντι στα ίδια τα ζώα-θύματα.”
Από τί δημιουργείται το καλλιεργημένο κρέας;
Το καλλιεργημένο κρέας απαιτεί να λαμβάνουμε κύτταρα από ζωντανά ζώα κάθε τόσο. Δηλαδή απαιτεί να εκτρέφουμε ζώα συστηματικά (κάτι σαν “μαγιά”) για να καλλιεργούμε κρέας στο εργαστήριο συστηματικά. Είναι σαφές ότι κάτι τέτοιο δεν εναρμονίζεται με τη γενική φιλοσοφία του βιγκανισμού, η οποία σε μία φράση είναι:
“Δεν βλάπτω ζώα αν μπορώ να το αποφύγω.”
Υπάρχουν όμως μερικές ακόμα λεπτομέρειες που κάνουν ακόμα πιο προβληματική την ιδέα του καλλιεργημένου κρέατος.
Μία από αυτές τις λεπτομέρειες είναι το μέσον το οποίο χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια των κυττάρων. Πολλές εταιρείες χρησιμοποίησαν ή χρησιμοποιούν fetal bovine serum, δηλαδή ορό αίματος από έμβρυα μοσχαράκια. Για να παραχθεί αυτός ο ορός πρέπει να σφαγιαστεί μία έγκυος αγελάδα και να αφαιρεθεί το αίμα από την καρδιά του εμβρύου της καθώς η καρδιά του ακόμα πάλλεται. Η παραγωγή του ορού ανέρχεται σε 800.000 ετησίως, ποσότητα που αντιστοιχεί σε 2 εκατομμύρια έμβρυα.
Επίσης σαν “σκαλωσιά” για να πάρει σχήμα το καλλιεργημένο κρέας χρησιμοποιούνται διάφορα υλικά, μεταξύ των οποίων ζωικά υλικά όπως η ζελατίνη και το μετάξι.
Είναι προφανές ότι η έρευνα και ανάπτυξη του προϊόντος αυτού που περιλαμβάνει βία και πάλι βία και δεν έχει πραγματοποιηθεί επειδή κάποιοι βίγκαν άνθρωποι αποφάσισαν να κάνουν “καλό” στα ζώα. Έχει πραγματοποιηθεί επειδή κάποιοι επιχειρηματίες βρίσκουν μια νέα, δυνητικά κερδοφόρα, επιχειρηματική ευκαιρία σε αυτό το νέο προϊόν.
Η υπόθεση που κάνουν αυτοί οι επιχειρηματίες είναι ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να αλλάξουν συμπεριφορά. Δηλαδή, δεν μπορούν γίνουν βίγκαν. Έτσι λοιπόν, βλέποντας ότι ο η παγκόσμια ζήτηση για ζωικά προϊόντα αυξάνεται, σκέφτηκαν μια εναλλακτική που υποτίθεται να βοηθήσει στο να καλυφθεί αυτή η ζήτηση χωρίς να δημιουργεί τις δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον που δημιουργεί η συμβατική κτηνοτροφία. Είναι ενδιαφέρον ότι μεταξύ των επενδυτών βρίσκονται πολλές επιχειρήσεις της συμβατικής κτηνοτροφίας που βρίσκουν έτσι έναν τρόπο να επεκτείνουν την δραστηριότητά τους σε μια δραστηριότητα που εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να έχει τις ίδιες αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον που έχει η “συμβατική” κτηνοτροφία. Έτσι, οι εκτιμήσεις για την κερδοφορία του εγχειρήματος του καλλιεργημένου κρέατος εδράζονται στο ότι οι άνθρωποι όχι μόνο δεν μπορούν να αλλάξουν, αλλά ούτε μπορούν να αξιολογήσουν τα δεδομένα σχετικά με τις ηθικές, οικονομικές, και περιβαλλοντικές συνέπειες που δημιουργεί η διατροφή με ζωικά προϊόντα, καλλιεργημένα ή μη.
Το συνθετικό κρέας δεν δίνει λύση στα περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργεί η κτηνοτροφία
Κάτι που προβάλλεται έντονα σχετικά με το καλλιεργημένο κρέας είναι ότι θα βοηθήσει να μειωθούν οι δραματικές επιπτώσεις στο περιβάλλον που έχει η κτηνοτροφία.
Η αλήθεια είναι ότι αυτή η φράση προς το παρόν αποτελεί ελπίδα και όχι πραγματικότητα.
Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, το καλλιεργημένο κρέας δύσκολα θα αποτελέσει λύση στο περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργεί η κτηνοτροφία – οι κλιματικές επιπτώσεις του σε μακροχρόνια κλίμακα υπολογίζεται ότι είναι μεγαλύτερες από του συμβατικού. Άλλες μελέτες δείχνουν ότι στο μέλλον το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του καλλιεργημένου κρέατος θα μπορούσε να είναι μικρότερο από αυτό του συμβατικού αν καλλιεργηθεί σε μεγάλη κλίμακα. Και επειδή η παραγωγή του είναι τρομερά ενεργοβόρος, αυτή η ελπίδα θα μπει στη σφαίρα του εφικτού αν χρησιμοποιηθεί 100% ανανεώσιμη ενέργεια για την παραγωγή του.
Ό,τι είδους ενέργεια και να είναι αυτή (αιολική, ηλιακή, ή από βιοκαύσιμα) σίγουρα απαιτεί περισσότερους πόρους και αφήνει περισσότερα απόβλητα από την άμεση ηλιακή ενέργεια που απαιτείται για να μεγαλώσει ένα φυτό που παράγει αντίστοιχη ποσότητα θερμίδων και πρωτεΐνης.
Επιπλέον, οποιαδήποτε σύγκριση μεταξύ εναλλακτικών επιλογών πρέπει να γίνεται με βάση την εναλλακτική εκείνη που έχει το χαμηλότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, δηλ. τα όσπρια ‒ κάτι που δεν έχει γίνει στις μελέτες που εξετάζουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του καλλιεργημένου κρέατος. Φαίνεται λοιπόν ότι θα χρειαστεί ένα τεχνολογικό θαύμα (και πολλά χρήματα σε Έρευνα & Ανάπτυξη) για να φτάσει το καλλιεργημένο κρέας να έχει περιβαλλοντικό αποτύπωμα τόσο μικρό όσο τα όσπρια.
Συνεπώς, το καλλιεργημένο κρέας δεν έχει προσφέρει λύση στα περιβαλλοντικά προβλήματα του πλανήτη ούτε φαίνεται ότι θα μπορέσει να το κάνει. Και αν αυτό συμβεί, θα συμβεί μετά από πολλά χρόνια και θα απαιτήσει μετάβαση των ανθρώπων σε ένα άγνωστο προϊόν – ενώ η μετάβαση των ανθρώπων σε μια φυτοφαγική διατροφή μπορεί να επιτευχθεί πολύ πιο γρήγορα, αν τα ίδια χρήματα που αυτή τη στιγμή χρησιμοποιούνται για καλλιεργημένα κρέατα διοχετευθούν στην εκπαίδευση των ανθρώπων και στη δημιουργία θεσμών που διευκολύνουν την φυτοφαγία.
Το μέλλον
Πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν αν έχουν την κατάλληλη πληροφόρηση και ένα σχετικά υποστηρικτικό περιβάλλον. Οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν βίγκαν. 80 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον πλανήτη έχουν γίνει βίγκαν μέσα σε ένα περιβάλλον όπου η χρήση ζώων είναι κανονικοποιημένη και τα ζωικά τρόφιμα διαφημίζονται από το νηπιαγωγείο ως μέρος μιας υγιεινής διατροφής. Ας φανταστούμε πόσο πιο εύκολο θα ήταν να γίνει κανείς βίγκαν αν τα φυτικά τρόφιμα είχαν την ίδια προώθηση στα σχολεία και στα ΜΜΕ όσο αυτήν που έχουν τώρα τα ζωικά. Τα τελευταία δύο χρόνια παρατηρούνται πολλές πρωτοβουλίες που έχουν στόχο τη μείωση της κατανάλωσης ζωικών προϊόντων π.χ. από πανεπιστήμια, δημόσιους οργανισμούς, δήμους, και επιχειρήσεις ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι της Συμφωνίας των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή. Έτσι η στροφή στη φυτοφαγία αρχίζει να γίνεται όλο και πιο “κανονική”. Φυσικά ο κλάδος των ζωικών προϊόντων αντιστέκεται σε αυτές τις αλλαγές.
Αυτό που θα έπρεπε να κάνουν οι κτηνοτροφικές και γαλακτοκομικές επιχειρήσεις αν οραματίζονται έναν υγιή πλανήτη με ευημερούσες κοινωνίες είναι να μειώσουν την παραγωγή τους ή να την σταματήσουν. Υπάρχει πληθώρα αναγκών όχι μόνο για φυτικά πλήρη τρόφιμα, όχι μόνο για φυτικά προϊόντα διατροφής, αλλά και για εκπαίδευση ανθρώπων, επαγγελματιών υγείας, και επιχειρήσεων, που τα εισοδήματα που πιστεύεται ότι θα χαθούν από την κτηνοτροφία θα υπερκαλυφθούν από άλλες δραστηριότητες. Επίσης, ας μην ξεχνάμε ότι οι πόροι του πλανήτη και οι ανθρώπινοι πόροι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για χρήσεις σχετικές με τη διατροφή (π.χ. για βελτίωση των αποδόσεων των εδαφών, μείωση της απώλειας και σπατάλης τροφίμων) αλλά και άσχετες με τη διατροφή (π.χ. για βιοκαύσιμα ή για την αντιμετώπιση ασθενειών).
Τέλος, ας μην ξεχνάμε ότι η χρήση πόρων για την παραγωγή οποιουδήποτε χρήσιμου αγαθού δημιουργεί εισοδήματα. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει λόγος να θεωρούμε ότι η μετάβαση σε έναν διαφορετικό τύπο ζωικού προϊόντος αποτελεί την καλύτερη από τις εναλλακτικές που έχουμε, ούτε να φοβόμαστε ότι θα εξαφανιστούν εισοδήματα. Ίσα ίσα, το επίπεδο διαβίωσής μας θα βελτιωθεί αν υπάρξει μια μαζική υιοθέτηση του βίγκαν τρόπου ζωής: περισσότερα δάση, περισσότερη βιοποικιλότητα, λιγότερη ρύπανση, περισσότερα βιοκαύσιμα, περισσότερο και καθαρότερο νερό, καθαρότερος αέρας, καθαρότερα και φθηνότερα τρόφιμα, καλύτερη υγεία, μικρότερο κόστος ζωής. Πώς μπορούμε να πούμε όχι σε όλα αυτά τα οφέλη;
* Ευχαριστούμε την κ. Δήμητρα Πανίδου, εκπαιδευτικό, για χρήσιμα σχόλια και συζήτηση.
© Vegan Times 07-08-2023 & Δήμητρα Πανίδου
Ακολουθήστε την Vegan Times στο Google News
Πηγές:
Subbiahanadar Chelladurai, K. et al. (2021) ‘Alternative to FBS in animal cell culture - An overview and future perspective’, Heliyon, 7(8), p. e07686. Available at: https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2021.e07686
Archambeau, Ε. (2021) A VC obsession with cultured meat and groceries is killing our planet, Sifted. Available at: https://sifted.eu/articles/unsustainable-food-technologies-vcs (Accessed: 23 December 2022).
Εικόνα: Karolina Grabowska | Pexels
